Hafskipsmálið
Grein eftir Örnólf Árnason úr
bókinni Ísland í aldanna rás 1900-2000
Mesta hitamál
ársins á vettvangi fjölmiðla og opinberrar
umræðu var líklega gjaldþrot Hafskips, sem sagt var
stærsta gjaldþrotamál í sögu
lýðveldisins. Útvegsbankinn varð fyrir áfalli sem
hann mátti ekki við, en það og sú staðreynd
að Albert Guðmundsson ráðherra
Sjálfstæðisflokksins hafði á árum
áður gegnt formennsku samtímis í stjórn
Hafskips og bankastjórn Útvegsbankans var notað til að
gera Hafskipsmálið að pólitísku hneykslismáli.
Gróusögur í blöðum um stjórnendur Hafskips
fengu byr undir báða vængi og áður en varði var
Hafskipsmálið orðið að umfangsmiklu sakamáli, sem
nú hlýtur að teljast eitthvert smánarlegasta frumhlaup
íslensks réttarfars á síðari árum.
Sautján menn, stjórnendur Hafskips, bankastjórar og
aðstoðarbankastjóri Útvegsbankans ásamt
bankaráðsmönnum og endurskoðendum beggja
fyrirtækjanna, voru ákærðir fyrir hegningarlagabrot og
sex þeirra meira að segja hnepptir í gæsluvarðhald
vikum saman. Þegar dómar gengu, fyrst í undirrétti
1990 og loks í Hæstarétti 1991, voru mennirnir
sýknaðir að fullu, utan fjórir sem hlutu vægan
dóm og fyrir heldur smávægilegar yfirsjónir miðað
við sakargiftir. Ofan á bættist að þegar
þrotabú Hafskips hafði loks verið gert upp árið
1993 kom í ljós að yfir 50% fengust greidd upp í
almennar kröfur þegar veðkröfur og forgangskröfur
höfðu verið greiddar að fullu. Það er
fátítt í gjaldþrotamálum að svo mikið
fáist greitt af almennum kröfum enda voru margir orðnir
þeirrar skoðunar þegar hér var komið sögu
að Hafskip hefði í raun aldrei verið gjaldþrota heldur
verið knúið í þrot. En þá var
afrakstur þeirra sem högnuðust á gjaldþroti
Hafskips löngu kominn í höfn. Eimskipafélag
Íslands hafði losnað við skæðasta keppinaut sinn
og fengið eigur hans, viðskipti og hafnaraðstöðu á
silfurfati. Og „vinur litla mannsins“, Albert Guðmundsson, var
fyrir fullt og allt horfinn út úr íslenskum
stjórnmálum.
Á
ýmsu hafði gengið í sögu þessa
skipafélags, sem stofnað var af meðlimum Verslanasambandsins
árið 1958. Hafskip var tæpum 20 árum síðar
að undangengnu nokkru uppgangsskeiði illa statt fjárhagslega,
meðal annars eftir kaup á fimm nýjum skipum fyrir erlend
lán með ábyrgðum frá Útvegsbankanum sem var
um það bil að loka fyrir áframhaldandi viðskipti.
Í árslok 1977 var það svo fyrir tilhlutan bankans
að Björgólfur Guðmundsson, maður sem sannað
hafði ótvíræða hæfileika á sviði
viðskiptalífsins og naut mikils álits og trausts,
réðst til starfa hjá félaginu sem
framkvæmdastjóri þess. Nýtt hlutafé
safnaðist og á aðalfundi Hafskips 11. maí 1978 var kosin
stjórn undir formennsku Alberts Guðmundssonar alþingismanns og
stórkaupmanns, sem í fyrirsögn DV var lýst svo: „Ný breiðsíða
hjá Hafskipi, hópur öflugra inn- og útflytjenda
gengur til liðs við félagið og gæti valdið miklu
umróti í farmflutningum.“ Þar reyndist Dagblaðið sannspátt.
Skömmu síðar fékk Björgólfur til liðs
við sig annan framkvæmdastjóra, Ragnar Kjartansson, sem
fór úr starfi aðstoðarforstjóra Skeljungs til
að hjálpa til við að koma Hafskipi á réttan
kjöl. Næstu árin voru stöðugur uppgangstími
hjá Hafskipi og skilaði reksturinn vaxandi hagnaði allt fram
á árið 1983. Hafskip sigldi hraðbyri upp að hlið
Eimskips, stærsta skipafélags landsins, „óskabarns
íslensku þjóðarinnar“. Er ekki að efa að
margir hafa þá verið farnir að sjá ofsjónum
yfir vexti Hafskips. Til marks um umfang starfseminnar má nefna að
félagið var komið með um 370 fasta starfsmenn á
Íslandi. Félagið hafði 8-12 skip í förum, að meðtöldum leiguskipum.
Á árinu 1984 komu skip félagsins 556 sinnum til yfir 30
hafna erlendis og 199 sinnum til 20 hafna innanlands.
Vörugeymslusvæði Hafskips undir þaki í
Reykjavík nam 23 þúsund fermetrum og
útisvæði 53 þúsund fermetrum. Fyrirtækið
rak fimm svæðisskrifstofur erlendis, í Kaupmannahöfn,
Varberg, Hamborg, Rotterdam, Ipswich og New York.
En
árið 1983 mátti sjá blikur á lofti í
kaupskipaútgerð. Skipaverð fór lækkandi jafnframt
því sem erlendar skuldir hækkuðu sífellt í
íslenskum krónum talið vegna óhagstæðrar
gengisþróunar. Á þessum tíma lagði Hafskip
út í ævintýri ásamt Eimskipafélagi
Íslands. Félögin stofnuðu sameiginlegt
hlutafélag, Farskip, um rekstur pólsks leiguskips,
bílaferju sem hlaut nafnið Edda og var í siglingum milli Íslands,
Bretlands og Þýskalands í 16 vikur sumarið 1983.
Á þessari starfsemi varð 40 milljón króna tap
sem skiptist til helminga milli eigendanna tveggja. Það var alvarlegt
áfall fyrir Hafskip því bókfært eigið
fé þess var í árslok aðeins rúmlega 13
milljónir króna. Hafskip varð líka í auknum
mæli fyrir barðinu á harðri samkeppni af hálfu
hinna skipafélaganna, einkum Eimskips sem öfugt við Hafskip
hafði sterka eiginfjárstöðu og var því betur
í stakk búið til að mæta tímabundnum
mótbyr. Verðstríðið milli félaganna, sem
að vísu hófst nokkru fyrr, tók mjög að
harðna og tilkynnti Eimskip til dæmis í desember 1983
lækkun á stykkjavörutöxtum og þegar kom fram
á árið 1984 má segja að verðstríð
hafi geisað á þessum markaði. Bæði Hafskip og
Eimskip misstu árið 1984 flutningana fyrir varnarliðið
á Keflavíkurflugvelli sem gefið höfðu
félögunum drjúgar og tryggar tekjur. Hafskip sigldi inn
í taprekstur í fyrsta sinn í allmörg ár og
nú voru góð ráð dýr.
Í
stjórn Hafskips hf. voru eftir aðalfund 1984 Ragnar Kjartansson
formaður, Ólafur B. Ólafsson varaformaður, Bjarni
Magnússon, Davíð Sch. Thorsteinsson,
Guðlaugur Bergmann, Gunnar Þ. Ólafsson, Hilmar Fenger,
Jón Helgi Guðmundsson, Jón Snorrason, Jónatan
Einarsson, Páll G. Jónsson, Pétur Björnsson, Sveinn
R. Eyjólfsson og Víðir Finnbogason, allt þekktir
athafnamenn úr viðskiptalífi þjóðarinnar.
Svar Hafskipsmanna var að
hefja Atlantshafssiglingar, það er flutninga á vörum
milli Norður-Ameríku og Evrópulanda án viðkomu
á Íslandi. Björgólfur gerði úttekt
á erlendu starfsskipulagi Hafskips, safnaði upplýsingum og
hugmyndum sem meðal annars mætti nýta til að
félagið gæti haslað sér völl í
alþjóðlegum siglingum. Í kjölfar þessa voru
settar á fót umboðsskrifstofur félagsins beggja vegna
Atlantshafsins. Stórhugur stjórnenda Hafskips var af mörgum
litinn hornauga árið 1985 en sá andi hefði líklega
ekki þótt eiga illa við 10-15 árum síðar. Ragnar var fyrsti formaður Sambands
íslenskra kaupskipaútgerða sem stofnað var 1982. Í
lok þess árs skrifaði hann grein í Morgunblaðið undir fyrirsögninni:
„Íslensk alþjóðasinnun
– öflug útrás“. Árið 1983 var hann
einn aðalræðumanna á landsfundi
Sjálfstæðisflokksins og fjallaði þar um nýjar
leiðir og möguleika í atvinnulífi Íslendinga.
Þegar erfiðleikarnir hrönnuðust upp árið 1984
ákváðu stjórnendur Hafskips að bregðast
við með nýrri sókn, „öflugri
útrás“.
Atlantshafssiglingarnar
hófust 15. nóvember 1984. Skömmu áður hafði
eitt ólánið enn dunið yfir, verkfall BSRB, sem olli
því að siglingar lágu niðri allan
októbermánuð. Snemma í þeim mánuði
skrúfaði bankastjórn Útvegsbankans fyrir allar frekari
lánveitingar til Hafskips. Þrátt fyrir þetta
ástand er auðséð að Hafskipsmenn höfðu
trú á því að ágóðinn af hinum
nýju siglingum myndi rétta við fjárhaginn. Í
blaðafréttum og viðtölum lýstu forsvarsmenn
því samt yfir að Hafskip berðist fyrir lífi
sínu. Jafnframt baráttunni voru uppi þreifingar um
hugsanlegan samruna félagsins við Eimskip sem ekki gekk eftir, enda
töldu Eimskipafélagsmenn að ekkert lægi á. Hafist
var handa um öflun nýs hlutafjár og tókst að
ná saman 80 milljónum króna fyrir mikinn
baráttufund hluthafa sem haldinn var í febrúar 1985 undir
merkinu „Á krossgötum“. Eining virðist hafa
verið á fundinum um að blása til nýrrar
sóknar.
Er
leið að vori 1985 gerðist það tvennt að í
ljós kom að afkoma félagsins árið 1984 reyndist
verri en áætlað hafði verið, svo að
hlutafjáraukningin nægði ekki til að koma Hafskipi
á sléttan sjó, og að Atlantshafssiglingarnar
skiluðu ekki ágóða, að minnsta kosti enn sem
komið var. Svo er að sjá sem markaðssetning þessara
siglinga hafi heppnast því tekjuáætlanir Hafskips um
reksturinn stóðust að mestu leyti en kostnaðurinn var miklu
flóknara dæmi og fór hann talsvert fram úr
áætlun. Hinn 6. júní, daginn fyrir aðalfund
Hafskips, upphófst svo í vikublaðinu Helgarpóstinum fádæma hatrömm
ófrægingarherferð gegn fyrirtækinu og stjórnendum
þess sem fékk smám saman byr undir báða
vængi um allt þjóðfélagið, enda sáu
keppinautar í viðskiptalífinu, pólitískir
mótherjar og aðrir andstæðingar forvígismanna Hafskips
sér fljótt leik á borði að færa sér
þessar aðstæður í nyt. Stjórnarmenn og
stjórnendur Hafskips voru flestir þekktir áhrifamenn
í Sjálfstæðisflokknum, til dæmis var
Björgólfur Guðmundsson formaður Varðar, stærsta
sjálfstæðisfélags Íslands og Ragnar Kjartansson
framkvæmdastjóri fulltrúaráðs
sjálfstæðisfélaganna.
Helgarpósturinn hélt
því fram að Hafskipsmenn hefðu fyrir löngu vitað
hvert stefndi og falsað áætlanir og uppgjör til að
plata lánsfé út úr Útvegsbankanum og
aukið hlutafé af félagsmönnum. Þótt
þessar alvarlegu ásakanir og aðrar um
óráðsíu Hafskipsmanna og misferli með fé
fyrirtækisins væru einungis studdar sögusögnum, að
nokkru frá brottreknum starfsmönnum, krydduðum
ævintýralegu bulli um lifnað Hafskipsmanna erlendis,
bergmáluðu þær í öðrum blöðum
og voru síðan endurteknar og út af þeim lagt með
dramatískum tilþrifum í ræðustóli á
Alþingi. Umræðan var orðin svo neikvæð að
Hafskip átti sér aldrei viðreisnar von eftir að
hún komst á skrið. Of margt var fyrirtækinu
andstætt til að á það fengi að reyna hvort Hafskipsmönnum
heppnaðist að ná tökum á Atlantshafssiglingunum, en
fullyrða má að olíuverðshækkunin í
árslok hefði létt róðurinn til muna.
Bitastæðasta
hneykslunarefnið í ádeilu og umræðu um
málefni Hafskips á þessu stigi var að Albert
Guðmundsson fyrrverandi fjármálaráðherra og
þáverandi iðnaðarráðherra hafði frá
ársbyrjun 1981 og fram í
júní 1983 samtímis gegnt formennsku í
stjórn Hafskips og bankastjórn Útvegsbankans, helsta
lánadrottins skipafélagsins, sem hafði mjög nauma
eiginfjárstöðu og mátti ekki við áföllum.
Albert var einn umdeildasti stjórnmálamaður síns
tíma en jafnframt feiknavinsæll enda hafði hann um árabil verið ein
skærasta knattspyrnustjarna Evrópu. Hann rakst afar illa í
flokki og var mörgum þyrnir í augum, ekki síst
í herbúðum gamla og virðulega valdakjarnans í
Sjálfstæðisflokknum, enda skaut Albert þeim mönnum
einatt ref fyrir rass í prófkjörum sem flokksforystan
hafði mesta velþóknun á. Forkólfar Hafskips voru
flestir handgengnir Albert og höfðu sumir í
þokkabót gert sig seka um að styðja Gunnar Thoroddsen
í innanflokksátökum. Annað af þessu tvennu
hefði nægt til að girða fyrir að Sjálfstæðisflokkurinn
kastaði björgunarhring til hins sökkvandi Hafskips. Eftir nokkrar
tilraunir til að selja Eimskipi eignir Hafskips eða ganga til
sameiningar við Samskip var félagið tekið til
gjaldþrotaskipta 6. desember, fimm dögum eftir að
Útvegsbankinn hafði selt Eimskipafélagi Íslands allar
eignir þessa stærsta keppinautar þess fyrir verð sem
margir hafa síðar kallað gjöf. Enginn fulltrúi
Hafskips kom nálægt þessari sölu þótt
hún varðaði hagsmuni margra annarra en Útvegsbankans.
Hins vegar sat aðalbankastjóri Seðlabankans, Jóhannes
Nordal, sölufundinn í stjórnarstofu Eimskips
aðfaranótt sunnudagsins 1. desember 1985 ásamt formanni og
varaformanni þess félags, Halldóri H. Jónssyni og
Indriða Pálssyni, og forstjóranum, Herði Sigurgestssyni.
Frá Útvegsbankanum voru mættir bankastjórarnir
þrír og einn aðstoðarbankastjóri.
Með
gjaldþrotinu var þó einungis lokið fyrsta kafla
Hafskipsmálsins. Í kjölfar þess tók
málið stefnu sem kom mörgum í opna skjöldu,
þrátt fyrir þær alvarlegu ávirðingar sem
bornar höfðu verið á stjórnendur Hafskips í
blöðum og á Alþingi. Í utandagskrárumræðu
veittust ýmsir þingmenn hart að Útvegsbankanum og
stjórnendum Hafskips
og gekk þar
einna lengst Ólafur Ragnar Grímsson. Forsætisráðherra,
Steingrímur Hermannsson, lýsti því yfir að hann
hefði verið í sambandi við skiptaráðanda og
málið yrði rannsakað ítarlega og með hraði.
Hafskipsmálið var þar með orðið að
sakamáli. Svo vildi til að flestir helstu embættismenn
réttvísinnar voru
framsóknarmenn, til dæmis ríkissaksóknari,
rannsóknarlögreglustjóri og borgarfógetinn í
Reykjavík. Sá síðastnefndi, Jón Skaftason,
skipaði tvo unga starfsmenn sína skiptaráðendur,
Markús Sigurbjörnsson og Ragnar Hall. Þrotabú Hafskips
var feitasti göltur sem fleginn hafði verið á vegum
fógetans svo að til þess ábatasama verks réð
hann sem bústjóra son sinn, Gest Jónsson, og tvo aðra
lögmenn. Skiptaráðendur kölluðu til endurskoðendur
frá N. Mancher undir forystu Valdimars
Guðnasonar að rannsaka bókhaldsgögn Hafskips. Skelfilegt
ámæli Valdimars í garð stjórnenda og
endurskoðanda félagsins, einkum vegna áætlanagerðar
og reikningsskila, þar sem öll vafaatriði voru lögð
út á sem verstan veg og gerð tortryggileg var
aðalpúðrið í skýrslu skiptaráðenda
sem send var saksóknara ríkisins 6. maí 1986. Þar
segir meðal annars að sjö fyrirsvarsmenn hins gjaldþrota
félags „kunni að hafa gerst sekir um refsiverða
háttsemi“. Þórður Björnsson
ríkissaksóknari sendi málið samstundis áfram
til RLR og að morgni 25. maí voru sex menn handteknir og
látnir sæta gæsluvarðhaldi í
Síðumúlafangelsinu næstu vikurnar. Þetta voru
þeir Björgólfur forstjóri, Ragnar
stjórnarformaður, Páll Bragi Kristjónsson
viðskiptafræðingur, sem verið hafði framkvæmdastjóri
fjármálasviðs Hafskips til ársloka 1984 en
þá gerst forstjóri Skrifstofuvéla hf., Helgi Magnússon
viðskiptafræðingur og löggiltur endurskoðandi Hafskips,
Sigurþór Charles Guðmundsson
viðskiptafræðingur, aðalbókari Hafskips, og
Þórður H. Hilmarsson rekstrarhagfræðingur,
forstöðumaður hagdeildar Hafskips. Til stóð að
handtaka einn mann til viðbótar, Árna Árnason
viðskiptafræðing, fjármálastjóra Hafskips
frá 1985, en hann var staddur erlendis. Meðan á
gæsluvarðhaldi sexmenninganna stóð loguðu fjölmiðlar
af æsifréttum, meðal annars að nú væru
þeir farnir að játa á sig hin ýmsu afbrot, sem
sjá má af réttarskjölum að eru hrein
ósannindi. Yfirmaður RLR var nú kominn í
sviðsljósið og fór meðal annars í
sjónvarpsviðtal þar sem hann tíundaði afbrotin sem
föngunum voru borin á
brýn. Þjóðviljinn
hefur eftir honum 23. maí: „Auðgunarbrot sem
forráðamenn Hafskips eru grunaðir um nema hundruðum
milljóna króna“. Og 5. júní segir Helgarpósturinn:
„Hallvarður Einvarðsson
rannsóknarlögreglustjóri staðfesti í samtali
við HP á miðvikudag að rannsókn málsins
hefði styrkt enn frekar þær sakargiftir sem ríkissaksóknari
óskaði rannsóknar á.“
Útvegsbankinn
varð fyrir allmiklu tjóni þegar klippt var á starfsemi
Hafskips og hluti lána tapaðist. Því hefur
síðar verið haldið fram að afdrif Hafskips hafi
komið sér einkar vel fyrir ýmsa þegar verið var
að stokka upp bankakerfið og stofna hinn nýja einkabanka.
Alþingi skipaði nefnd undir forsæti Jóns
Þorsteinssonar hæstaréttarlögmanns til að fara
í saumana á viðskiptum Hafskips og Útvegsbankans.
Sú nefnd skilaði í nóvember 1986 skýrslu sem
felldi þunga dóma yfir forsvarsmönnum Útvegsbankans.
Bankastjórarnir brugðust hart við skýrslunni og bentu
meðal annars á að mestallar lántökur Hafskips
hefðu farið fram fyrir þeirra tíð í bankanum en
gengisþróun og verðfall skipa búið til vandann
að verulegu leyti. En allt kom fyrir ekki, þeir voru næstu
blórabögglarnir. Hallvarður Einvarðsson, sem skipaður
hafði verið ríkissaksóknari árið 1986, gaf
út ákærur á hendur 11 mönnum í
apríl 1987. Þeir voru forstjóri Hafskips,
stjórnarformaður og fyrrverandi framkvæmdastjóri
fjármálasviðs ásamt endurskoðanda félagsins
og auk þess voru ákærðir allir þrír
bankastjórar Útvegsbankans, þrír fyrrverandi
bankastjórar hans og einn aðstoðarbankastjóri. Örlög
þessara ákæra urðu þau að þær voru
ómerktar í Hæstarétti í júlí
1987 um leið og Hallvarður var dæmdur vanhæfur sem
saksóknari, ekki þó vegna þess að hann hafði
áður stýrt rannsókn málsins, eins og hinir
ákærðu höfðu bent á, heldur vegna
ættartengsla við bankaráðsmann í
Útvegsbankanum. Málið dróst því enn
á langinn.
Ákæruvaldið
lagði þó ekki upp laupana. Prófessor í
refsirétti, Jónatan Þórmundsson, var skipaður
sérstakur ríkissaksóknari og gaf hann sér
tíma fram í nóvember 1988 til að gefa út
ákærur. Nú var mál höfðað gegn sex
fyrrverandi starfsmönnum Hafskips og endurskoðanda félagsins en
auk þess þremur bankastjórum Útvegsbankans, einum
aðstoðarbankastjóra, bankaráðsmönnum og
endurskoðanda bankans. Gömlu bankastjórunum var sem sé
hlíft en bankaráðsmenn voru settir á sakamannabekk
í staðinn. Dómur Sakadóms Reykjavíkur gekk
í júlí 1990 og sýknaði 14 af hinum 17
ákærðu, en þrír hlutu dóma;
Björgólfur hlaut fimm mánaða fangelsi
skilorðsbundið, Páll Bragi tvo mánuði
skilorðsbundið og Helgi 100 þúsund króna sekt. Um
þessa sýknudóma segir Guðmundur Ingi Sigurðsson
hæstaréttarlögmaður 1996: „[Dómarnir]
sýna og sanna að þeir sem að ákærunum
stóðu voru smitaðir af umræðurótinu um
Hafskipsmálið, létu það glepja sér
sýn og lentu í lögfræðilegum hafvillum með
ákærurnar.”
Jónatan
sagði af sér eftir dóm sakadóms.
Ákæruvaldið áfrýjaði dóminum
varðandi þá þrjá menn sem dóm hlutu og
sýknudóminum yfir Ragnari Kjartanssyni. Páll Arnór
Pálsson flutti málið fyrir Hæstarétti sem
kvað upp dóm 5. júní 1991, nokkuð þyngri en
dóm undirréttar. Þrír hlutu skilorðbundna
fangelsisdóma, Björgólfur 12 mánuði, Ragnar fimm
mánuði og Páll Bragi tvo mánuði. Sekt Helga var
hækkuð í 500 þúsund krónur. Einn
hæstaréttardómari skilaði sératkvæði.
Hann taldi Björgólf eiga að fá sjö mánuði
og að hæfileg refsing Ragnars væri 200 þúsund
króna sekt. Þannig urðu lyktir þessa máls. Af
sakargiftunum 450 sem ríkissaksóknari lagði af stað
með í fyrstu ákærum var aðeins sakfellt fyrir
í fimm atriðum í undirrétti og 20 í
Hæstarétti. Gamalt, latneskt máltæki segir:
„Fjallið tók jóðsótt og það
fæddist lítil mús.“